Indagar sobre a cultura impresa na colonia equivale a preguntar como a civilización occidental estaba penetrando no noso país.
O libro impreso non é algo que esgote a súa función nun uso exclusivamente práctico e subordinado. O libro é un obxecto especial na medida en que é a sede da escrita, o que permite reproducir o pensamento en ausencia, a través do tempo e do espazo. Na propia Europa, a invención da imprenta de tipo móbil permitiu ampliar ao máximo as posibilidades de difusión do que se pensaba, a través de medios escritos, e dera á cultura occidental un dos seus dispositivos máis poderosos. Con este invento, aplicado na Biblia de Gutenberg entre 1449 e 1556, a produción do libro impreso alcanzou a madurez xusto a tempo para acompañar a expansión europea, axudándolle a revivir e reproducir as tradicións culturais do Vello Mundo en rexións e circunstancias tan remotas como as que os españois atoparon en terras americanas.
Lenta penetración cara ao norte
A apertura dunha ruta polo interior da Nova España é un caso ilustrativo. O Camiño da Prata uniuse aos territorios da Nova España coas rexións do norte, case sempre delimitadas dun reino de minas a outro, no medio de vastas rexións pouco poboadas, baixo a ameaza constante de grupos hostís, moito máis accidentados e reticentes a presenza española que os seus homólogos do sur. Os conquistadores tamén levaban a súa linguaxe, os seus criterios estéticos, as súas formas de concibir o sobrenatural plasmado nunha relixión e, en xeral, unha imaxinación con forma radicalmente diferente á da poboación indíxena que atoparon. Nun proceso pouco estudado e menos comprendido, algúns rastros documentais axúdannos a corroborar que o libro impreso acompañou aos europeos na súa lenta penetración no norte. E como todos os elementos espirituais e materiais que acompañaban, chegou a estas rexións polo Camiño Real de Tierra Adentro.
Cómpre dicir que os libros non tiveron que esperar ao trazado da ruta para facer a súa aparición na zona, senón que chegaron coas primeiras incursións, como inevitables compañeiros do avance dos españois. Sábese que Nuño de Guzmán, o conquistador da Nova Galicia, levou consigo un volume das Décadas de Tito Livio, probablemente a tradución ao castelán publicada en Zaragoza en 1520. Casos como o de Francisco Bueno, falecido na estrada de Chiametla a Compostela en 1574, ilustra como, dende o máis ilustre conquistador ata o máis dilixente dos comerciantes, seguiron ligados á súa civilización en rexións entón remotas, a través da compañía das letras. Bueno levou entre as súas pertenzas tres libros sobre espiritualidade: A arte de servir a Deus, unha doutrina cristiá e a Vita Expide de Frei Luís de Granada.
Todo parece indicar que durante moito tempo a lectura e posesión do libro nesta zona foi principalmente unha práctica de individuos de orixe ou ascendencia europea. Na segunda metade do século XVI, os grupos indíxenas ao norte das rexións centrais continuaron tendo só contacto marxinal con este obxecto estranxeiro, aínda que lles atraeron as súas imaxes.
Isto revela un documento inquisitorial de 1561, que tamén é un sinal dunha gran tirada de libros nunha data relativamente temperá. Recibido o encargo de Guadalaxara de visitar o Real de Minas de Zacatecas, para localizar obras prohibidas, o vicario Bachiller Rivas atopou entre "os españois e outras persoas destas minas" un volume suficiente de libros prohibidos para encher tres bolsas de eles, o que revela que o material impreso non era escaso. Ao ser gardado na sancristía da igrexa para levalos a Guadalaxara, o sancristán Antón -de orixe purépecha- en compañía do seu irmán e doutro amigo indio seu, abriu estes paquetes e comezou a circular o seu contido entre outros indios. A referencia é enganosa porque pode facernos aceptar un interese indíxena polos libros sen máis. Pero Antón e os demais indios interrogados confesaron que non sabían ler e o sancristán declarou que levara os libros para ver as figuras que contiñan.
O desexo de ler materiais que se adiviña nalgúns casos foi satisfeito por varios mecanismos. A maioría das veces os libros transportábanse como efectos persoais, é dicir, o dono levábaos con el doutras rexións como parte da súa equipaxe. Pero noutras ocasións foron trasladados como parte dun tráfico comercial que se orixinou en Veracruz, onde cada envío de libros foi inspeccionado coidadosamente polos funcionarios da Inquisición, especialmente a partir de 1571, cando se estableceu o Santo Oficio nas Indias. para evitar o contaxio das ideas protestantes. Máis tarde, case sempre despois de parar na Cidade de México, os formularios atoparon a súa ruta a través da intermediación dun comerciante de libros. Este último enviábaos ao interesado, encomendándoos a un condutor de mulas que levaba os libros cara ao norte na parte traseira dunha mula, en caixas de madeira protexidas cubertas de coiro para evitar que as inclemencias meteorolóxicas e os riscos na estrada danasen tan delicada carga. Todos os libros existentes no norte chegaron ás rexións do norte dalgúns destes xeitos, e a súa existencia nas zonas cubertas pola estrada pode documentarse desde a segunda metade do século XVI en Zacatecas e desde o século XVII en lugares como Durango. , Parral e Novo México. Usados e ás veces novos, os libros percorreron un longo camiño desde a súa saída das imprentas europeas, ou polo menos dos establecidos na Cidade de México. Esta situación durou ata a terceira década do século XIX, cando algúns impresores ambulantes chegaron a estas partes durante ou despois da loita pola independencia.
O aspecto comercial
Documentar o aspecto comercial da circulación dos libros é, sen embargo, un compromiso imposible debido a que os libros non pagaban o imposto alcabala, polo que o seu tráfico non xerou rexistros oficiais. A maioría dos permisos para transportar libros ás rexións mineiras que aparecen nos arquivos corresponden á segunda metade do século XVIII, cando se intensificou a vixilancia sobre a circulación de impresos para evitar a difusión das ideas da Ilustración. De feito, os testemuños relacionados coa transmisión de bens falecidos - testemuños - e o control ideolóxico que se quixo establecer mediante o seguimento da circulación de impresos, son as operacións que máis frecuentemente nos fan saber que tipo de textos circularon polo Camiño de La Plata ás rexións que conecta.
En termos numéricos, as maiores coleccións que existían na época colonial foron as reunidas nos conventos franciscanos e xesuítas. O Colexio Zacatecas de Propaganda Fide, por exemplo, albergou máis de 10.000 volumes. Pola súa banda, a biblioteca dos xesuítas de Chihuahua, ao ser inventariada en 1769, tiña máis de 370 títulos -que nalgúns casos abarcaban varios volumes-, sen contar os que estaban separados porque eran obras prohibidas ou porque xa estaban moi deterioradas. . A biblioteca Celaya tiña 986 obras, mentres que a de San Luís da Paz alcanzou un número de 515 obras. No que quedou da biblioteca do colexio xesuíta de Parras, en 1793 recoñecéronse máis de 400. Estas coleccións abundaban en volumes útiles para a curación das almas e o ministerio relixioso exercido polos frades. Deste xeito, os misais, breviarios, antifonarios, biblias e repertorios de sermóns eran un contido requirido nestas bibliotecas. Os impresos tamén foron útiles para fomentar devocións entre os laicos en forma de novenas e vidas de santos. Neste sentido, o libro foi un auxiliar insubstituíble e unha guía moi útil para seguir as prácticas colectivas e individuais da relixión cristiá (misa, oración) no illamento destas rexións.
Pero a natureza do traballo misioneiro tamén esixía máis coñecemento mundano. Isto explica a existencia nestas bibliotecas de dicionarios e gramáticas auxiliares no coñecemento das linguas autóctonas; dos libros sobre astronomía, medicina, cirurxía e herboristería que había na biblioteca do Colexio de Propaganda Fide de Guadalupe; ou a copia do libro De Re Metallica de Jorge Agrícola -o máis autoritario en minería e metalurxia da época- que figuraba entre os libros dos xesuítas do convento de Zacatecas. As marcas de lume que se fixeron no bordo dos libros e que serviron para identificar a súa posesión e evitar roubos, revelan que os libros chegaron aos mosteiros non só por compra, como parte das dotacións que a Coroa deu, por Por exemplo, ás misións franciscanas, pero en ocasións, cando os enviaban a outros mosteiros, os frades levaban con eles volumes doutras bibliotecas para axudar ás súas necesidades materiais e espirituais. As inscricións nas páxinas dos libros tamén nos ensinan que, tendo a posesión individual dun frade, moitos volumes pasaron á comunidade relixiosa á morte dos seus posuidores.
Tarefas educativas
As tarefas educativas ás que se dedicaron os frades, especialmente os xesuítas, explican a natureza de moitos dos títulos que apareceron nas bibliotecas conventuais. Unha boa parte destes foron volumes sobre teoloxía, comentarios académicos sobre textos bíblicos, estudos e comentarios sobre a filosofía de Aristóteles e manuais retóricos, é dicir, o tipo de coñecemento que daquela constituía a gran tradición da cultura alfabetizada e que gardaban estes educadores. O feito de que a maioría destes textos estivesen en latín, e a longa formación requirida para dominar o dereito escolar, a teoloxía e a filosofía, fixeron desta unha tradición tan restrinxida que desapareceu facilmente unha vez que desapareceron as institucións. onde se cultivou. Coas ordes relixiosas extinguidas, boa parte das bibliotecas conventuais foron vítimas de saqueos ou abandono, de xeito que só algúns sobreviviron, e estes de xeito fragmentario.
Aínda que as coleccións máis notorias localizáronse nos principais mosteiros, sabemos que os frades trouxeron cantidades importantes de libros ata as misións máis remotas. En 1767, cando se decretou a expulsión da Compañía de Xesús, os libros existentes en nove misións na serra Tarahumara sumaban 1.106 volumes. A misión de San Borja, que tiña moitos volumes, tiña 71 libros e a de Temotzachic, a máis variada, con 222.
Os laicos
Se o uso dos libros era naturalmente máis familiar para os relixiosos, o uso que os laicos lle deron ao libro impreso é moito máis revelador, porque a interpretación que fixeron do que leron foi un resultado menos controlado que o conseguido polos que estiveran en formación escolar. A posesión de libros por parte desta poboación case sempre se rastrexa grazas a documentos testamentarios, que tamén amosan outro mecanismo de circulación de libros. Se algún falecido posuía libros mentres vivía, valoraríano coidadosamente para poxa co resto da súa propiedade. Deste xeito, os libros cambiaron de propietario e, nalgunhas ocasións, continuaron a súa ruta cada vez máis cara ao norte.
As listas que se xuntan aos testamentos non adoitan ser moi extensas. Ás veces só hai dous ou tres volumes, aínda que noutras ocasións o número ascende a vinte, especialmente no caso daqueles cuxa actividade económica está baseada nun coñecemento alfabetizado. Un caso excepcional é o de Diego de Peñalosa, gobernador de Santa Fe de Novo México entre 1661-1664. Tiña uns 51 libros en 1669, cando as súas propiedades foron confiscadas. As listas máis longas atópanse precisamente entre funcionarios reais, médicos e eruditos xurídicos. Pero fóra dos textos que apoiaron unha tarefa profesional, os libros que se elixen libremente son a variable máis interesante. Unha pequena lista tampouco debe ser enganosa, porque, como vimos, os poucos volumes que tiveron tomaron un efecto máis intenso cando foron lidos repetidamente, e este efecto ampliouse a través do préstamo e do comentario regular que se suscitaba ao seu redor. .
Aínda que a lectura proporcionou entretemento, non se debe pensar que a distracción foi a única consecuencia desta práctica. Así, no caso de Nuño de Guzmán, cómpre lembrar que as Décadas de Tito Livio é unha historia exaltada e magnífica, da que a Europa renacentista tivo unha idea non só de como se construíra o poder militar e político. da Roma Antiga, pero da grandeza da mesma. Livio, rescatada a Occidente por Petrarca, foi unha das lecturas favoritas de Maquiavelo, inspirando as súas reflexións sobre a natureza do poder político. Non é remoto que a súa narración de viaxes épicas, como a de Aníbal polos Alpes, fose a mesma fonte de inspiración para un conquistador das Indias. Lembramos aquí que o nome de California e as exploracións ao norte en busca de El Dorado tamén foron motivos derivados dun libro: a segunda parte de Amadís de Gaula, escrita por García Rodríguez de Montalvo. Necesitaría máis espazo para describir os matices e revisar os distintos comportamentos que deu lugar a este pasaxeiro, o libro. Estas liñas só aspiran a introducir ao lector no mundo real e imaxinario que o libro e a lectura xeraron no chamado Nova España do norte.
