George Francis Lyon, o viaxeiro co que agora nos preocupa, recibiu o encargo das compañías mineiras inglesas de Real del Monte e Bolaños para realizar unha viaxe de traballo e investigación ao noso país.
Lyon saíu de Inglaterra o 8 de xaneiro de 1826 e chegou a Tampico o 10 de marzo. A ruta prevista foi desde Puerto Jaibo ata San Luis Potosí, Zacatecas, Guadalaxara, Valladolid (Morelia), Cidade de México, o actual estado de Hidalgo, Jalapa e finalmente Veracruz, o porto onde embarcou o 4 de decembro dese mesmo ano. Despois de pasar por Nova York, o barco naufragou e Lyon conseguiu gardar só algunhas cousas, incluído este xornal; finalmente chegou a Inglaterra e publicouno en 1828.
O BO E O MAL
De acordo co seu tempo, Lyon ten opinións sociais moi inglesas e moi do seu tempo; algúns deles están entre molestos e divertidos: “Cando se permite ás mulleres que ocupen o lugar que lles corresponde na sociedade; cando se lles impide ás nenas xogar nas rúas ou con xente sucia que fai de cociñeiras; e cando se introduce o uso de corsés, (!) e bañeiras e os cigarros están prohibidos para o sexo máis débil, as formas dos homes cambiarán radicalmente. "
“Entre os grandes edificios públicos (de San Luís Potosí) hai un moi san para encerrar ás mulleres rebeldes (pais ou maridos celosos que gozan do privilexio de encerrar ás súas fillas e esposas!). A igrexa anexa a este gardián da virtude é moi escura e sombría ".
Por suposto, os criollos non eran os seus favoritos: “Sería moi difícil, incluso neste país universalmente letárgico, atopar un grupo de persoas máis indiferente, ocioso e durmido que o de Pánuco, que na súa maioría son crioulos. Rodeados dunha terra capaz do mellor cultivo, que viven nun río repleto de mellores peixes, apenas teñen un vexetal e, raramente, outros alimentos que as tortillas de millo e, ocasionalmente, un pouco desgarrado. As sestas duran medio día e incluso falar é un esforzo para esta raza preguiceira ".
OPINIÓNS CONTROVERTIDAS
Un par de citas de Lyon demostran que o noso pobo ten un bo comportamento ou que o inglés ten un mal comportamento: "Acompañei aos meus anfitrións e ás súas mulleres ao teatro (en Guadalaxara), o que me gustou moito. Estaba ordenadamente ordenada e adornada, e as caixas estaban ocupadas por mulleres vestidas máis ben á moda de Francia e Inglaterra; entón, se non fose porque todos fumaban e polo silencio e o bo comportamento da clase baixa do público, case podería imaxinarme atopándome en Inglaterra ".
"Trece mil dólares gastáronse neste festival en foguetes e espectáculos, mentres que un peirao en ruínas, baterías derrubadas, edificios públicos sen reparar e tropas non remuneradas falaban da pobreza do estado. Pero a boa xente de Vera Cruz, e de feito todos os mexicanos, especialmente os espectáculos de amor; e debo confesar que son a xente máis ordenada e con bo comportamento que vin neste tipo de ocasións. "
Aínda que Lyon expresa lixeireza con respecto aos indíxenas mexicanos ("esta xente pobre é unha raza sinxela e incluso fea e, na súa maioría, mal formada, cuxa torpeza aumenta co hábito de andar cos dedos cara a dentro" ), tamén ten recoñecementos que cómpre destacar: "Os indios traen á venda pequenos xoguetes e cestos, feitos con moita destreza, e os carboneros, mentres agardan polos seus clientes, divírtense tallando pequenas figuras de paxaros e outros animais na mercadoría Que vendes. O enxeño da clase máis baixa de México é realmente extraordinario. Os leperos (sic) fan fermosas figuras con xabón, cera, o núcleo de certas árbores, madeira, óso e outros materiais. "
“A proverbial honestidade dos arrieiros mexicanos é inigualable ata os nosos días; e con moi poucas excepcións, resistiu a proba dos disturbios recentes. Confeso que de todos os nativos de México, os arrieiros son os meus favoritos. Sempre os atopei atentos, moi corteses, serviciales, alegres e totalmente honestos; e a súa condición neste último aspecto pódese estimar mellor sabendo que miles e ata millóns de dólares foron encomendados con frecuencia e que defenderon en moitas ocasións, a risco das súas vidas, contra esas bandas de ladróns. ... Os últimos na lista social son os pobres indios, unha raza suave, paciente e desprezada, que con cariño son capaces de recibir as mellores ensinanzas. "
É moi interesante notar que o que observou Lyon en 1826 aínda é válido en 1986: "Os Huichols son de feito os únicos que aínda viven completamente diferente aos que os rodean, protexendo a súa propia lingua". e resistindo dilixentemente todos os esforzos dos seus conquistadores ".
A MORTE DUN NENO
A diferente formación relixiosa que Lyon lle fixo preguntarse por algúns dos costumes da nosa cidade. Tal foi o caso do funeral dun neno, que ata a data seguen a ser como "festas" en moitas zonas rurais de México: "Cando escoitaba música pola noite (en Tula, Tamps.) Atopei unha multitude cunha muller nova unha muller que levaba un pequeno neno morto na cabeza, vestida con papeis de cores dispostos en forma de túnica e atada a un taboleiro cun pano branco. Ao redor do corpo colocaran unha profusión de flores; a cara estaba descuberta e as pequenas mans atadas, como nunha oración. Un violinista e un home que tocaba a guitarra acompañaban ao grupo ata a porta da igrexa; e a nai entrando uns minutos, apareceu de novo co seu fillo e marcharon cos seus amigos ao lugar de enterramento. O pai do rapaz seguiu máis atrás con outro home, que o axudaba cun facho de madeira aceso para lanzar foguetes de man, do que levaba un gran feixe baixo o brazo. A cerimonia foi de ledicia e alegría, xa que todos os nenos que morren pequenos deberían escapar do purgatorio e converterse en "pequenos anxos" de inmediato. Informáronme de que o enterro ía ser seguido por un fandango, como mostra de alegría de que o bebé fora sacado deste mundo ".
Dentro da súa aversión ao catolicismo, fai unha excepción: "Os pobres frades de Guadalupe son unha raza moi estoica e creo que non deben clasificarse como o rabaño de preguiceiros que se alimentan do público en México sen utilidade. Realmente viven en toda a pobreza que prescribe o seu voto e toda a súa vida está dedicada ao sufrimento voluntario. Non teñen ningunha propiedade persoal que non sexa un vestido de la gris gris, que non se cambia ata que se usa e que, obtido o cheiro da santidade, véndese por vinte ou trinta dólares para servir de traxe mortuorio a algúns. devoto, que supón que pode coarse no ceo cun envoltorio tan santo ".
O BAILE DE GUAJOLOTE
Non me estrañaría que aínda se conservase o seguinte costume, ao contemplar -como fixen- os bailaríns de Chalma: En Guadalaxara “paramos un tempo na capela de San Gonzalo de Amarante, máis coñecida co nome de El Bailando. Aquí tiven a sorte de atopar a tres vellas rezando rapidamente e bailando moi seriamente ao mesmo tempo ante a imaxe do santo, que se celebra polas súas milagrosas curas de "frío e febre". Estes personaxes graves e venerables, que transpiraban profusamente por todos os poros, escolleran a danza que é ben coñecida no país do Guajolote ou danza da Turquía, pola súa semellanza en graza e dignidade ao arrollamento de namoramento que fan estas impoñentes aves ”.
“A intercesión, ou máis ben o poder individual do santo, porque os santos en México a maioría das veces teñen preferencia sobre o divino, está moi establecida. El mesmo recibe, como ofrenda de gratitude, unha perna de cera, un brazo ou calquera outra parte do corpo en miniatura, que se atopa colgada con centos doutros nunha gran pintura enmarcada a un lado da capela, mentres que a A parede oposta está cuberta de pequenas pinturas ao óleo onde destacan os milagres realizados por aqueles que puideron contribuír deste xeito con tales testemuños de devoción; pero toda esta farsa idólatra está caendo en desuso ".
Por suposto, Lyon equivocouse, xa que o costume de "milagres" nos altares de santos famosos aínda está de moda.
Por outra banda, outros costumes adoitan desaparecer claramente: “Os evanxelistas (ou escribas) practican a súa vocación como escribas públicos. Vin a unha ducia destes homes sentados en varios recunchos preto das portas das tendas, ocupados en escribir con bolígrafos baixo o ditado dos seus clientes. A maioría deles, como se pode ver facilmente, escribiron sobre diferentes temas: algúns trataban de negocios, mentres que outros, como se desprendía dos corazóns furados na parte superior do xornal, transcribían os tenros sentimentos do mozo ou da moza que estaba agachado ao seu carón. Mirei por encima do ombreiro a moitos destes escribas útiles que se sentaban co seu papel nun pequeno taboleiro que descansaba de xeonllos e non vin a ninguén que escribise mal ou tivese mala letra ".
NEVE E NEVE
Outros costumes culinarios: afortunadamente consérvanse, aínda que a materia prima ten agora unha orixe moi diferente: "Nos meus paseos gocei moito dos xeados, que aquí (en Morelia) son moi bos, sacando a neve xeada do monte de San Andrés, a que subministra a todos os xeados co seu sombreiro de inverno ".
"Este foi o xeado de leite e limón máis exquisito (en Jalapa), para o que se trae a neve de Perote a principios de ano e, no outono, de Orizaba". Por suposto, Lyon refírese ao volcán do mesmo nome. E en canto á neve, debo ter en conta que a deforestación hoxe en día fai moi estraño o que este viaxeiro inglés observou: Nevado de Toluca nevou o 27 de setembro e Malinche o 25 de outubro; actualmente, se o serían en xaneiro.
E entrando na mesma rama de doces, desde xeados ata chicles, debo confesar que me sorprendeu saber que as mulleres de Jalapa xa as mastigaban: "Tamén atopei un surtido doutro artigo, chamado" terra doce ", que comen. mulleres, por que ou para que, non sabía. Está composto por un tipo de arxila amasada en pequenos bolos, ou figuras de animais, cun tipo de cera que desprenden as árbores de sapote ". Xa sabiamos que a goma de mascar era a savia da sapodilla, pero agora sabemos que os estadounidenses non son os pioneiros en usala para ese desagradable hábito.
INTERESE POLO PREHISPÁNICO
Lyon ofrécenos varios datos sobre restos prehispánicos que non debería deixar de lado. Probablemente algúns estean ociosos, outros poidan ser unha nova pista: "Descubrín que nun rancho chamado Calondras, a unhas nove leguas (de Pánuco), hai algúns obxectos antigos moi interesantes, situados ao lado dun outeiro cuberto de árbores silvestres ... a principal é unha gran cámara coma un forno, no chan da que se atoparon un gran número de pedras planas, semellantes ás que as mulleres empregaban para moer millo, e aínda están dispoñibles na actualidade. Estas pedras, como unha gran cantidade doutros mobles duradeiros, eliminados hai moito tempo, considéranse depositadas na cova nalgún voo dos indios. "
"Descubrín (en San Xoán, Huasteca potosina) unha peza de escultura imperfecta, cun parecido afastado a unha cabeza de figura coa figura dun león, dun barco, e oín que había algúns máis nunha cidade antiga a algunhas leguas distante, chamada". Quaí-a-lam. "
“Desembarcamos en Tamanti para mercar leite e media deusa de pedra, da que escoitara en Pánuco, o que supuxo unha carga pesada para os catro homes que a levaron á canoa. A peza ten agora a honra de ser mesturada con algúns ídolos exipcios no Museo Ashmolean de Oxford. "
“Preto dunha aldea chamada San Martín, situada un longo día de viaxe polas montañas cara ao sur (de Bolaños, Jal.), Dise que hai unha cova que contén varias figuras de pedra ou ídolos; E se fora o mestre do meu tempo, seguramente visitara un lugar do que aínda falan os nativos con tanto interese. As únicas antigüidades que conseguín en Bolaños, ofrecendo recompensas, foron tres moi boas cuñas de pedra ou machados de basalto; E cando se soubo que mercaba curiosidades, un home chegou a informarme de que despois dun longo día de viaxe se podían atopar "ósos dos xentís", dos que prometeu traer algúns se lles proporcionaba mulas, xa que o seu tamaño era moi alto. grande ".
UNHA SORPRESA DESPOIS OUTRA
Das distintas leiras mineiras que visitou Lyon destacan algunhas imaxes. A actual cidade "pantasma" de Bolaños xa o era en 1826: "A cidade hoxe escasamente poboada ten o aspecto de ser unha vez de primeira clase: as ruínas ou medio edificios de espléndidas igrexas e fermosos edificios de pedra arenisca non eran iguais as que vira ata agora. No sitio non había unha soa caseta de barro: todas as casas estaban construídas con pedra superior; e os edificios públicos que agora estaban baleiros, as ruínas das inmensas leiras de prata e outros establecementos relacionados coas minas, falaban de inmensas riquezas e esplendor que deberon reinar neste lugar agora tranquilo e retirado ".
Afortunadamente, case nada cambiou neste outro marabilloso lugar: "O Real do Monte é un lugar moi fermoso e o val ou barranco que se estende ao norte da cidade é simplemente magnífico. O torrente rápido de montañas flúe sobre el cara á rocosa canle e das marxes ata o cumio das altas montañas que o bordean moi de preto hai un espeso bosque de ocotes ou piñeiros, carballo e abeto. Apenas haberá un recuncho en toda esta extensión que non sexa digno do pincel dun artista. As variadas tonalidades da rica follaxe, as pintorescas pontes, as rochas escarpadas, os camiños ben poboados, perforados nas rochas de pórfido, coas curvas e saltos sempre variados do torrente, teñen unha novidade e un encanto pouco igualados ".
O conde de Regla foi o anfitrión de Lyon, pero iso non o salvou das súas críticas: "O conde vivía nunha casa de un andar (San Miguel, Regla) que estaba medio desfeita, mal amueblada e pouco cómoda; todas as habitacións teñen vistas a un pequeno patio no centro, privándose da vantaxe dunha fermosa vista. Os donos da facenda máis grande e fermosa, que lles reporta uns ingresos de 100.000 dólares, están satisfeitos con aloxamentos e comodidades que un señor inglés dubidaría en ofrecer aos seus criados ".
Os austeros gustos arquitectónicos dos ingleses non podían captar a marabilla da arte colonial mexicana: "Montamos a (Santa María) Regla e entramos na celebrada Facenda de Prata, que se dicía que custaba 500.000 libras esterlinas. Agora é unha inmensa ruína, chea de monstruosos arcos de fábrica, que parecen construídos para apoiar o mundo; e creo que a metade da enorme suma gastouse niso; nada pode quitar ese aire de desolación, que deu á facenda a aparencia dunha fortaleza derrubada. Atópase na parte máis profunda dun empinado barranco, rodeado de cantís de basalto de tan singular beleza, dos que tanto se falou ".
Entre San Luís Potosí e Zacatecas visitou a Facenda das Salinas, que “está situada nunha chaira árida, preto de onde se atopan os pantanos, da que se extrae o sal en estado impuro. Consúmese en grandes cantidades nos establecementos mineiros, onde se usa no proceso de fusión. " ¿Seguirá en produción hoxe en día?
BOMBAS EN TAMPICO
E en canto ao sal, atopou preto de Tula, Tamps., Un lago salgado duns tres quilómetros de diámetro, aparentemente carente de vida animal. Isto lémbrame que en Tamaulipas hai cenotes (cara á Barra do Tordo), pero non é a única curiosidade iucateca que supera os límites desta península; paga a pena esta anécdota vivida por Lyon nunha cea en Tampico: "Un señor levantouse de súpeto, cun aire de gran entusiasmo, axitando a man sobre a cabeza cun berro de alegría e logo proclamou unha" bomba! " Toda a compañía levantouse para seguir o seu animado impulso, mentres os vasos se enchían e houbo silencio; despois, a torradora sacou gravemente do seu peto unha copia preparada dos seus versos. "
Paréceme que antes de ser mariñeiro e mineiro, Lyon tiña o corazón dun viaxeiro. Ademais dos lugares requiridos pola natureza da súa viaxe de traballo, visitou Ixtlán dos Hervores, Michigan, e obsérvase que os actuais mananciais e xéiser tiñan xa o mesmo aspecto impoñente durante polo menos 160 anos; Como en Rotorua, Nova Zelandia, os indíxenas cociñan os seus alimentos en fontes hipertermicas. Informa doutras ZEPA ("saúde para a auga", en latín): na Facenda da Encarnación, preto de Villanueya, Zac., E na Facenda de Tepetistaque, "cinco leguas ao leste" da anterior. En Michoacán visitou a fonte do río Zipimeo e a súa "fermosa fervenza, entre rochas e árbores.
METAIS E PETRÓLEO
En Hidalgo estivo en Piedras Cargadas ("un dos lugares máis marabillosos das paisaxes rupestres que vin nunca") e ascendeu aos outeiros de Pelados e Las Navajas. “A obsidiana atópase en abundancia nos outeiros e chairas que nos rodean; a vea e os pozos feitos polos indios están na parte superior. Non sei se as escavacións foron profundas, pero na actualidade están case cubertas e só se están suficientemente escavadas amosan a súa forma orixinal, que é circular ”.
As minas de cobre en Somalhuacán parecen moi interesantes, por Perote: "O cobre só se extraeu de buratos ou pequenas covas frontais de penedos lixeiros, e é tan abundante que o lugar podería xustamente chamarse" chan virxe ". A maioría destas rochas son ricas en metais; e as pequenas escavacións realizadas por aqueles que buscaron ouro e as aberturas máis grandes para a extracción de cobre, vense desde abaixo como niños de aguias nos escarpados penedos de arriba.
A súa descrición do "ouro negro" da ría de Chila tamén é moi interesante: "Hai un gran lago, onde se recolle o petróleo e lévase en grandes cantidades ata Tampico. Aquí chámase alcatrán e dise que burbulla desde o fondo do lago e flota en gran cantidade na superficie. O que observei en varias ocasións era duro e guapo e empregábase como verniz ou para cubrir o fondo das canoas ". Tamén ten un grande interese, aínda que por outras razóns, como se facía o mezcal en San Luís Potosí: “É o licor de lume destilado desde o corazón do maguey, do que se cortan as follas ata a base das súas raíces libra ben e ferva; Despois colócase en inmensas botas de coiro suspendidas de catro estacas grandes onde se deixan fermentar, engadíndoas con pulque e as ramas dun arbusto chamado "yerba timba" para axudar a fermentación. Estas botas de coiro conteñen uns dous barrís cada unha. Cando o licor está suficientemente preparado, bótase das botas ao alambique ou alambique, que está dentro dun enorme recipiente de pentagramas e aneis, como un barril moi grande, do que o licor destilado flúe a través dunha canle feita dunha folla. de maguey. Este barril está sobre un incendio subterráneo e a auga de refrixeración deposítase nun gran recipiente de cobre, que se coloca na parte superior do barril e remóvese ao gusto. O mezcal almacénase entón en peles de boi enteiras, das que vimos unha habitación moi chea, e o seu aspecto era o dun número de gando colgado dos cachorros, sen patas, cabeza nin pelos. Mezcal lánzase ao mercado en peles de cabra. "
IMAXES PERDIDAS PARA SEMPRE
Aínda que me gustaría rematar deixando este "sabor na boca", para evitar sospeitas prefiro facelo con dous selos que faltan, por desgraza, para sempre; de Lerma, un bucólico: “Está rodeado dun vasto pantano atravesado por boas estradas elevadas; e de aquí nace o Río Grande ... As pozas de auga están aquí de fermosa transparencia e as xunqueiras altas que enchen o pantano son o lugar recreativo dunha gran variedade de aves acuáticas, entre as que podería contar nun espazo moi pequeno trinta e un. nove garzas brancas ".
E outro, moi afastado, de Cidade de México: "A súa brancura viva e falta de fume, a magnitude das súas igrexas e a extrema regularidade da súa estrutura déronlle un aspecto que nunca se viu nunha cidade europea e declaran que son únicos, quizais sen estilo.
